کد مطلب:50221 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:4647

گنجینه پرسمان » قرآن

منظور از عبارات (اكثرهم لا يعقلون) يا (لا يعلمون) در قرآن چيست؟ و چرااسلام دمكراسي را پذيرفته است؟

قبل از بررسي مقوله جايگاه اكثريت در منابع و متون اسلامي، گفتني است كه بايد بين آياتي كه دلالت دارد بر اين كه اكثريت به خطا مي روند و تبعيت از آراي آنان روا نيست، با بحث رابطه اسلام و دموكراسي فرق گذاشت؛ زيرا آيات ياد شده داراي موارد خاصي است كه بر بحث جايگاه مردم در اسلام يا اسلام و دموكراسي منطبق نيست. مورد اين آيات، امور غيبي است كه از عامه مردم مخفي مي باشد (مثل صفات خداوند، مسائل قضا و قدر، خصوصيات قيامت و...)؛ نه مربوط به بحث دخالت اكثريت در تصميم گيري و امور سياسي و...، {V(ر.ك: تفسير نمونه، ج 5، ص 102 و 27 - ج 7، ص 157 - ج 16، ص 33 و...)V}. در پاسخ سؤال شما، دو موضوع قابل بررسي است: {Tالف) جايگاه اكثريت در منابع و متون اسلامي:T} مطالعه دقيق منابع انديشه سياسي اسلام (آيات، روايات و سيره حضرت رسول(ص) و امام علي(ع)) ما را به اين نكته رهنمون مي سازد كه بر خلاف ديدگاه قرار داد اجتماعي - كه منشأ مشروعيت همه مسائل سياسي و حتي ملاك و معيار ارزشي را در رأي اكثريت (نصف به علاوه يك) مي داند - در انديشه سياسي اسلام، اكثريت از آن جهت كه اكثريت است، اعتبار و ارزشي ندارد و مبناي هيچ گونه مشروعيّت و مقبوليّتي نمي باشد؛ بلكه اكثريت از آن جهت كه نمودار ارزش هاي انساني - اسلامي و منادي و مدافع حقايق راستين ديني و فضايل و كرامت هاي انساني است، محترم و مقبول است. در قرآن كريم و ديگر منابع اسلامي به اين دو نوع اكثريت اشاره شده است: {A{/Bاَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ {w1-5w}{I39:18I}/}A}{M؛ بندگان خدا كساني هستند كه سخنان را مي شنوند و بهترينش را پيروي مي كنندM}، {V(سوره زمر، آيه 18)V}. اين آيه معيار «احسن» را براي گزينش مطرح مي كند، نه كميت افراد را. امام علي(ع) نيز مي فرمايد: {Hلا تستوحشوا في طريق الهدي لقلّة اهله فانّ الناس قد اجتمعوا علي مائدة شبعها قصير وجوعها طويل H}{M؛ در طريق هدايت و رستگاري، از كمي نفرات وحشت نكنيد؛ زيرا مردم در اطراف سفره اي اجتماع كرده اند كه مدت سيري آن كوتاه و گرسنگي آن طولاني است M}، {V(نهج البلاغه، صبحي صالح، خطبه 201، ص 319)V}. در آيه 116 سوره انعام آمده است: {A{/Bوَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اَلْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اَللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ اَلظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ {w1-20w}{I6:116I}/}A}{M؛ اگر از بيش تر مردم روي زمين پيروي كني، تو را از راه (درست)خدا گمراه مي كنند؛ زيرا آن ها تنها از گمان پيروي مي كنند و تخمين و حدس (واهي) مي زنندM}. در مقابل اين اكثريتي كه تابع هواهاي نفساني و مطرود اسلام مي باشند، اسلام براي اكثريت هوشمند، مؤمن و آگاه به مسايل، ارزش بسياري قابل است. اگر جامعه در چارچوب اسلام و اصول و ارزش هاي آن و با آگاهي و هوشياري در مسايل سياسي وارد شود و در راهيابي به حقايق و عدالت و يا تشخيص قانون درست از نادرست، اختلاف پيش آيد، رأي چنين اكثريّتي بر رأي اقليّت ترجيح دارد؛ زيرا در اين صورت، اكثريت به واقعيات نزديك ترند و آراي چنين اكثريتي را عقل و شرع تأييد مي كند. رأي چنين اكثريتي بر وفق فطرت پاك و سرشت اوليه انسان ها مي باشد كه در قرآن كريم به آن اشاره شده است: {A{/Bفَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اَللَّهِ اَلَّتِي فَطَرَ اَلنَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اَللَّهِ {w1-14w}{I30:30I}/}...A}، {V(سوره روم، آيه 30) V}. امام علي(ع) مي فرمايد: {Hو الزموا السواد الأعظم فان يدالله علي الجماعة و ايّاكم و الفرقه فان الشاذ للشيطان، كما ان الشاذّ من الغنم للذئب H}، {V(نهج البلاغه، خطبه 127؛ شرح ابن ابي الحديد، ج 8، ص 112)V}. با انبوه مردم هم گام باشيد؛ زيرا دست عنايت الهي بر سر انبوه مردم است. زنهار از كناره گيري و پراكندگي! بپرهيزيد كه آن كه كنار گرفت، طعمه شيطان خواهد بود؛ همان گونه كه گوسفند جدا از گله، طعمه گرگ است» در جاي ديگري مي فرمايند: {Hالزموا ما عقد عليه حبل الجماعة و بنيت عليه اركان الطاعةH}{M؛ بر آن چه بافت جماعت امت است، بپيونديد كه پايه هاي طاعت حق بر آن نهاده شده است M}، {V(نهج البلاغه، خطبه 151)V}. و تعابيري از اين قبيل اشاره به همان اصل فطرت پاك انسان هاست. نكته ديگري كه در اين جا لازم به ذكر مي باشد جايگاه اكثريت در ارتباط با تشكيل حكومت اسلامي باشد: اما قبل از پرداختن به آن بايد توجه شود در اين جا مراد از مشروعيت، مشروعيت به مفهوم مقبوليت (agreement) و مورد رضايت مردم در حوزه جامعه شناسي سياسي نمي باشد بلكه منظور مشروعيت به مفهوم حقانيت (truthability) در برابر غصب (usurpation) يعني ناحق بودن حكومت در حوزه فلسفه، كلام، حقوق سياسي مي باشد. بر اساس آيات و روايات متعدّد مشروعيت حاكم اسلامي (اعم از ائمه اطهار در زمان حضور و ولي فقيه در عصر غيبت) وابسته به رأي و رضايت مردم نمي باشد بلكه رأي و رضايت كمك و همدلي مردم باعث به وجود آمدن و تحقق حكومت اسلامي مي شود حضرت امير(ع) مي فرمايد: {Hلولا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر... لالقيت حبلها علي غاربهاH}{M؛ اگر حضور بيعت كنندگان نبود و با وجود ياوران حجّت بر من تمام نمي شد... رشته كار [حكومت ]را از دست مي گذاشتم M}، {V(نهج البلاغه، خطبه سوم)V}. همچنين مي فرمايد: {Hلا رأي لمن لا يطاع H}{M؛ كسي كه فرمانش پيروي نمي شود رأيي نداردM}، {V(نهج البلاغه، خطبه 27)V}. اين سخنان همگي بيانگر نقش مردم در پيدايش و تثبيت و كارآمدي حكومت الهي، خواه حكومت رسول الله(ص) و امامان معصوم(ع) و خواه حكومت فقيه در زمان غيبت است. حكومت اسلامي بر اراده تشريعي الهي استوار است و رأي خدا در همه جا مطاع است و اعتبار رأي مردم تا وقتي است كه با دين تنافي نداشته باشد. بر اساس اين مباني مشروعيت ديني محور است. البته اگر چه مقبوليت مردمي با مشروعيت الهي، تلازمي ندارد اما حاكم ديني حق استفاده از زور براي تحميل حاكميت خويش را ندارد. اگر نفوذ كلمه حاكميت ولي فقيه از دست برود مشروعيتش از دست نمي رود، بلكه تحقق حاكميت با مشكل مواجه مي گردد. كه به حمد الله اين فرض در زمان ما واقع نشده است. {Tب ) رابطه اسلام و دموكراسي:T} با توجه به مفهوم جايگاه اكثريت و نقش مردم در منابع و متون اسلامي، روشن مي شود كه در اسلام، به هيچ وجه دموكراسي به شكل غربي آن پذيرفته نيست. در اسلام، نه دموكراسي مطلق هست و نه به طور كلي به نظر مردم بي اعتنايي مي شود. در قوانين ضروري و مسلم اسلام، مردم حق دخالت ندارند. درباره مسائل شرعي نيز حق نظر تنها با فقيه جامع شرايط است و مردم نمي توانند اظهار نظر كنند. ولي در امور اجتماعي و مسائل سرنوشت ساز نظر مردم محترم است. از همين روي قرآن مجيد به رهبر عظيم الشأن اسلام(ص) مي فرمايد: {A{/Bوَ شاوِرْهُمْ فِي اَلْأَمْرِ{w21-24w}{I3:159I}/}A}{M؛ با مردم به مشورت بپردازM} يا {A{/Bوَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ {w8-11w}{I42:38I}/}A}{M؛ امور جامعه اسلامي بايد به شوري گذاشته شودM}. به عنوان شاهد درباره رئيس جمهور، يا وزير دستور خاصي وجود ندارد كه چه كسي انتخاب شود. البته معيارهايي گفته شده؛ اما تشخيص و گزينش اين افراد، به عهده مردم گذاشته شده است. با اين بيان، ديدگاه مردم در مسائل اقتصادي، سياسي، نظامي، امنيتي و اجتماعي مورد احترام مي باشد و آيين مقدس اسلام نيز همواره بر آن تأكيد كرده است؛ به ويژه اين كه در سيره نبي اكرم(ص) نمونه هاي بارزي از توجه به آراي اكثريت مشاهده مي شود.